14. อธิฏฺฐานหารวณฺณนา

‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติ เอตฺถ สพฺพธมฺมคฺคหณํ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํฯ ‘‘ปถวิํ อาป’’นฺติอาทิ ปน ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํฯ ตถา ‘‘มูลปริยาย’’นฺติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘ปถวิํ มญฺญติ…เป.… อภินนฺทตี’’ติฯ ‘‘ปถวิํ มญฺญตี’’ติ จ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ ตณฺหาทิคฺคาหานํ สาธารณตฺตา มญฺญนาย, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ, เอวํ สุตฺตนฺตรปทานิปิ อาเนตฺวา วิเสสวจนํ นิทฺธาเรตพฺพํฯ เสสวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ ‘‘เสกฺโข’’ติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘กายสกฺขี ทิฏฺฐิปฺปตฺโต สทฺธาวิมุตฺโต สทฺธานุสารี ธมฺมานุสารี’’ติฯ ตถา ‘‘เสกฺโข’’ติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เสกฺขาย สมฺมาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต โหติ…เป.… เสกฺเขน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโต โหตี’’ติ (สํ. นิ. 5.13)ฯ ‘‘อรห’’นฺติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘อุภโตภาควิมุตฺโต ปญฺญาวิมุตฺโต (ปุ. ป. 13.2; 15.1 มาติกา), เตวิชฺโช ฉฬภิญฺโญ’’ติ (ปุ. ป. 7.26, 27 มาติกา) จฯ ‘‘ขีณาสโว’’ติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจิตฺถ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจิตฺถา’’ติอาทิ (ปารา. 14)ฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ‘‘อภิชานาตี’’ติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘มญฺญตี’’ติฯ มญฺญนาภาโว หิสฺส ปหานปฏิเวธสิทฺโธ, ปหานปฏิเวโธ จ ปริญฺญาสจฺฉิกิริยาภาวนาปฏิเวเธหิ น วินาติ สพฺเพปิ อภิญฺญาวิเสสา มญฺญนาปฏิกฺเขเปน อตฺถโต คหิตาว โหนฺตีติฯ ตถา ‘‘อรห’’นฺติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘วีตราคตฺตา วีตโทสตฺตา วีตโมหตฺตา’’ติฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ สามญฺญวิเสสนิทฺธารณา เวทิตพฺพาฯ อยํ อธิฏฺฐาโน หาโรฯ

14. ปริกฺขารหารวณฺณนา

‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติ เอตฺถ สพฺพธมฺมา นาม ปริยาปนฺนธมฺมา, เต กุสลากุสลาพฺยากตเภเทน ติวิธาฯ เตสุ กุสลานํ โยนิโสมนสิกาโร อโลภาทโย จ เหตู, อกุสลานํ อโยนิโสมนสิกาโร โลภาทโย จ เหตู, อพฺยากเตสุ วิปากานํ ยถาสกํ กมฺมํ, อิตเรสํ ภวงฺคมาวชฺชนสมนฺนาหาราทิ จ เหตูฯ เอตฺถ จ สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิโก ปจฺจโย เหตุมฺหิ เอว สมวรุฬฺโห, โส ตตฺถ อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘มูล’’นฺติ วุตฺตานํ มญฺญนานํ เหตุภาโว ปาฬิยํ วุตฺโต เอวฯ มญฺญนาสุ ปน ตณฺหามญฺญนาย อสฺสาทานุปสฺสนา เหตุฯ ‘‘สญฺโญชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. 2.52) หิ วุตฺตํฯ มานมญฺญนาย ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลโภ เหตุ เกวลํ สํสคฺควเสน ‘‘อหมสฺมี’’ติ ปวตฺตนโตฯ ทิฏฺฐิมญฺญนาย เอกตฺตนยาทีนํ อยาถาวคฺคาโห เหตุ, อสฺสุตภาโว ปุถุชฺชนภาวสฺส เหตุ, โส อริยานํ อทสฺสนสีลตาย, สา อริยธมฺมสฺส อโกวิทตาย, สา อริยธมฺเม อวินีตตาย เหตุ, สพฺพา จายํ เหตุปรมฺปรา ปถวีอาทีสุ ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ ติสฺสนฺนํ มญฺญนานํ เหตุ, เสกฺขารหาทิภาวา ปน มตฺตโส สพฺพโส จ มญฺญนาภาวสฺส เหตูติฯ อยํ ปริกฺขาโร หาโรฯ

16. สมาโรปนหารวณฺณนา

‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติอาทีสุ มูลปริยายคฺคหเณน อสฺสุตวาคหเณน สญฺชานนมญฺญนาปริญฺญาคหเณหิ จ สํกิเลสธมฺมา ทสฺสิตา, เต จ สงฺเขปโต ติวิธา ตณฺหาสํกิเลโส ทิฏฺฐิสํกิเลโส ทุจฺจริตสํกิเลโสติฯ ตตฺถ ตณฺหาสํกิเลโส ตณฺหาสํกิเลสสฺส, ทิฏฺฐิสํกิเลสสฺส, ทุจฺจริตสํกิเลสสฺส จ ปทฏฺฐานํ, ตถา ทิฏฺฐิสํกิเลโส ทิฏฺฐิสํกิเลสสฺส, ตณฺหาสํกิเลสสฺส, ทุจฺจริตสํกิเลสสฺส จ ปทฏฺฐานํ, ทุจฺจริตสํกิเลโสปิ ทุจฺจริตสํกิเลสสฺส, ตณฺหาสํกิเลสสฺส, ทิฏฺฐิสํกิเลสสฺส จ ปทฏฺฐานํฯ เตสุ ตณฺหาสํกิเลโส อตฺถโต โลโภว, โย ‘‘โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺต’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 389) อเนเกหิ ปริยาเยหิ วิภตฺโตฯ ตถา ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิสํกิเลโส, โย ‘‘ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิต’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 1105) อเนเกหิ ปริยาเยหิ, ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.30) ทฺวาสฏฺฐิยา ปเภเทหิ จ วิภตฺโตฯ ทุจฺจริตสํกิเลโส ปน อตฺถโต ทุสฺสีลฺยเจตนา เจว เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา จ, ยา ‘‘กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ กายวิสมํ วจีวิสม’’นฺติ (วิภ. 913, 924), ‘‘ปาณาติปาโต อทินฺนาทาน’’นฺติ (วิภ. 913) จ อาทินา อเนเกหิ ปริยาเยหิ, อเนเกหิ ปเภเทหิ จ วิภตฺตาฯ